Ο Εθνικός Κήπος της Αθήνας

Ο Εθνικός Κήπος σε λίγες γραμμές

Ο Εθνικός Κήπος είναι ένα ιστορικό πάρκο 154 στρεμμάτων, το μοναδικό που διαθέτει η Ελλάδα, το οποίο βρίσκεται δίπλα από τη Βουλή των Ελλήνων και εκτείνεται προς τα νότια όπου βρίσκεται το Ζάππειο μέγαρο απέναντι από το Παναθηναϊκό στάδιο όπου τελέστηκαν οι πρώτοι Μοντέρνοι Ολυμπιακοί αγώνες το 1896.  Ο κήπος φιλοξενεί εκτός των φυτών, αρχαία ερείπια, κίονες, μωσαϊκά κα.

Δημιουργήθηκε τον 19ο αιώνα (1839-1852) από την τότε βασίλισσα Αμαλία, σύζυγο του Όθωνα, κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα, αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της συλλογής των Ευρωπαϊκών Βασιλικών Κήπων και μοναδικό δείγμα δυτικοευρωπαϊκής κηποτεχνίας του 19ου αιώνα στη Μεσόγειο.  Έχει το χαρακτήρα βοτανικού κήπου περιλαμβάνοντας περίπου 500 διαφορετικά είδη καλλωπιστικών δένδρων, θάμνων κλπ, πολλά από τα οποία εισήχθησαν και καλλιεργήθηκαν για πρώτη φορά εκεί.

Η Ιστορία του κήπου

Η πρώτη του ονομασία μέχρι το 1974 ήταν «Βασιλικός Κήπος», γιατί ήταν μέρος των τότε ανακτόρων.  Στην αρχαιότητα κομμάτι του κτήματος ήταν ο ιδιωτικός κήπος του φιλόσοφου και βοτανολόγου Θεόφραστου, ενός εκ των διαδόχων του Αριστοτέλη. Ο κήπος ήταν ένα δώρο από το Δημήτριο το Φαληρέα στο δάσκαλό του. Υπήρχε επίσης τότε ένα ιερό και μια βιβλιοθήκη.

Η δημιουργία όμως του Βασιλικού κήπου, του πρώτου οργανωμένου μεγάλου παραδείγματος κηποτεχνίας στην Ελλάδα, με την μορφή που γνωρίζουμε σήμερα, οφείλεται στη νεαρή σύζυγο του Όθωνα, Αμαλία. Κατά τη διάρκεια της εικοσιπεντάχρονης παραμονής της στην Αθήνα (1837-1862) η δημιουργία του Βασιλικού κήπου έμελλε να γίνει το σημαντικότερο έργο της ζωής της. Με καλαισθησία, θεληματικότητα και πείσμα διηύθυνε προσωπικά τη διαμόρφωση και τη φύτευση του Κήπου, τον οποίο εξακολουθούσε να φροντίζει και να εμπλουτίζει μέχρι την αποχώρησή της από την Ελλάδα.

Με πρωτοβουλία της Αμαλίας για τη διευθέτηση του Βασιλικού κήπου συστήθηκε ειδική επιτροπή. Ο πρόεδρός της, καθηγητής Βοτανικής,  Ελληνο-Γερμανός Nikolaus Karl Fraas είχε και την ευθύνη του συντονισμού των εργασιών και της προμήθειας των φυτών. Τη φροντίδα του Κήπου είχε αρχικά ο Βαυαρός γεωπόνος Smarat με βοηθό τον Πρώσο κηπουρό Friedrich Schmidt, ο οποίος και τον διαδέχθηκε. Ο Schmidt παρέμεινε η ψυχή του Κήπου μέχρι το θάνατό του το 1889.

Ο βασιλικός κήπος οριοθετήθηκε το 1836 από τον Φρίντριχ φον Γκέρτνερ (Friedrich von Gaertner), τον αρχιτέκτονα των ανακτόρων, σε μια έκταση 500 περίπου στρεμμάτων. Επειδή η έκταση αυτή όμως απέκλειε τον δρόμο Αθήνας-Αμαρουσίου-Κηφισιάς, το σχέδιο αυτό αναθεωρήθηκε το 1839 από τον Χοχ (Hoch), διευθύνοντα μηχανικό τής οικοδομής των ανακτόρων.

Τον αρχικό σχεδιασμό του Βασιλικού κήπου φαίνεται να έκανε –πάντοτε υπό την καθοδήγηση της Αμαλίας– ο Βαυαρός αρχιτέκτονας Eduard von Riedel το 1848, ο οποίος ήταν και ο επιβλέπων την αποπεράτωση των ανακτόρων. Αναφέρονται όμως μεταξύ των συνεργατών της Αμαλίας και τα ονόματα του καθηγητή χημείας του Πανεπιστημίου Xaverius Landerer και του Αθηναίου αρχιτέκτονα Παναγή Βρετού-Κάλκου.

Τις φυτευτικές εργασίες οργάνωσε και επέβλεψε ο Γάλλος κηποτέχνης Φρανσουά Λουί Μπαρώ (François Louis Bareaud), ο οποίος ανέλαβε τη διεύθυνση τού κήπου από το 1845 έως το 1854, με βοηθό τον Φρειδερίκο Σμιτ (Friedrich Schmidt).  Ο Μπαρώ σχεδίασε το δίκτυο των δρομίσκων του και καθόρισε τη μορφή και τη θέση των διακοσμητικών στοιχείων, των μικρών κτισμάτων, των υδάτινων επιφανειών και των περίφρακτων χώρων του. Το σχέδιο του Κήπου, όπως το φιλοτέχνησε ο Μπαρώ, σώζεται στο Μόναχο (στο μουσείο της κοινότητας του Ottobrunn). Πρόκειται για ένα σπανίας ιστορικής αξίας τεκμήριο, μια έγχρωμη λιθογραφία με τίτλο Plan du jardin Royal à Athènes σε κλίμακα 1:1000 και με πλήρη υπομνηματισμό όλων των επί μέρους στοιχείων.

Το 1852 ολοκληρώθηκε το σχέδιο και για πρώτη φορά χαράχτηκε η Ηρώδου Αττικού, αλλά το 1862 έφυγαν ο Όθωνας και η Αμαλία και όταν αργότερα ζήτησε ο Ζάππας εκ των μεγάλων ευεργετών της ιστορίας, μια έκταση για να χρηματοδοτήσει το γνωστό κτήριο για τη διοργάνωση εκθέσεων, γνωστό ως Ζάππειο Μέγαρο, του παραχωρήθηκε τμήμα του Κήπου και ο Κήπος έλαβε την έκταση, που γνωρίζουμε σήμερα.

Κατά τη διάρκεια των εργασιών, βρέθηκαν αρχαιολογικά ευρήματα, συμπεριλαμβανομένου ενός ρωμαϊκού ψηφιδωτού και ενός αρχαίου υδραγωγείου, γνωστού ως Πεισιστράτειου υδραγωγείου, το οποίο ξεκινάει από τον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο (Παπάγου) και καταλήγει στην εννεάκρουνο Κρήνη, την Καλλιρόη, σε μια διαδρομή 6.5 χλμ και το οποίο υδρεύει μέχρι σήμερα τον κήπο.

Ο Βασιλικός κήπος διαμορφώθηκε σύμφωνα με τις αρχές του αγγλικού τύπου του 18ου αιώνα σε ύφος «γραφικό» ή φυσικό. Γέφυρες, παγκάκια, πέργκολες, σπηλιές, μικρά περίπτερα. Ένας ελεύθερα διαμορφωμένος μεσογειακός κήπος, όπου όλα όμως είχαν στην πραγματικότητα προσεκτικά μελετηθεί.

Ο κήπος αρχικά ήταν προγραμματισμένος με εντολή της Αμαλίας ως επιστημονικός και βοτανικός κήπος. Το 1839 μόνο φυτεύτηκαν 15000 καλλωπιστικά φυτά που μεταφέρθηκαν από τη Γένοβα της Ιταλίας. Στη συνέχεια μεταφέρθηκαν φυτά από χώρες της Ευρώπης και Βορείου Αφρικής, καθώς επίσης και πολλά αυτοφυή είδη, που μεταφέρθηκαν από το Σούνιο και την Εύβοια. Το ενδιαφέρον της Βασίλισσας Αμαλίας για τον Κήπο ήταν τέτοιο που λέγεται ότι περνούσε τουλάχιστον τρεις ώρες την ημέρα ασχολούμενη προσωπικά με την φροντίδα του. Στην οικογένεια της Αμαλίας, η δημιουργία και η συντήρηση πάρκων και κήπων αποτελούσε παράδοση.  Δεν εκπλήσσει λοιπόν, που και εκείνη θέλησε να κοσμήσει την Αθήνα με ένα μεγάλο κήπο, αντάξιο αυτών του εξωτερικού. Το 1842 μάλιστα φύτεψε η ίδια τις Ουασινγκτόνιες που υπάρχουν μέχρι σήμερα στην είσοδο της λεωφόρου Βασιλίσσης Αμαλίας.

Διευθυντές του κήπου ανέλαβαν επίσης οι Theodor von Held και ο διάδοχός του Σπυρίδων Μηλιαράκης και άλλοι, με πιο πρόσφατο τον Νικόλαο Ταμβάκη, ο οποίος παρέμεινε στην θέση αυτή 30 χρόνια, από το 1954 έως το 1984 και έχει συνδέσει τη ζωή του με τον Εθνικό Κήπο της Αθήνας, όντας ένας από τους αξιολογώτερους και πιο σημαντικούς μελετητές του.

Ο Εθνικός Κήπος σήμερα

Αρχικά, ο Βασιλικός κήπος ήταν κλειστός για το κοινό. Το 1854 αποφασίστηκε να ανοίγει ορισμένες ώρες για το λαό. Το ίδιο περίπου καθεστώς συνέχισε να ισχύει και επί Γεωργίου Α ́. Στις αρχές του 20ού αιώνα ο Κήπος ήταν ανοικτός Τετάρτη και Παρασκευή 4-6 μ.μ. το καλοκαίρι και 3-5 μ.μ. το χειμώνα. Ορισμένες μόνο γνωστές αθηναϊκές οικογένειες είχαν το προνόμιο να διαθέτουν κάρτες εισόδου τις οποίες προμήθευε το Αυλαρχείο. Από το 1917, μετά την παραίτηση του Κωνσταντίνου Α ́, ο Κήπος εκ των πραγμάτων γίνεται «Εθνικός» –ονομασία που θα διατηρήσει έως σήμερα.  Ο κήπος έγινε δημόσιος και μετονομάστηκε σε Εθνικό Κήπο το 1923 κατά την περίοδο της αβασίλευτης δημοκρατίας και παραμένει ανοιχτός για το κοινό από την Ανατολή μέχρι τη Δύση του Ηλίου. Η κύρια είσοδος του πάρκου είναι από την Λεωφόρο που μετονομάστηκε σε Αμαλίας προς τιμήν της Αμαλίας. Υπάρχουν άλλες έξι είσοδοι στον κήπο: μία από την οδό Βασιλίσσης Σοφίας, τρεις από την οδό Ηρώδου Αττικού και δύο από την περιοχή τού Ζαππείου.

Στον κήπο θα βρει κανείς λίμνες, όπου φιλοξενούνταν μέχρι πρόσφατα πάπιες, ένα μικρό ζωολογικό κήπο, ο οποίος δεν λειτουργεί τα τελευταία χρόνια, ένα καφενείο το οποίο έχει επίσης κλείσει, μια παιδική βιβλιοθήκη και μια παιδική χαρά.

Ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει εκεί εκατοντάδες είδη δέντρων, θάμνων και άλλων φυτών, πολλά είδη πουλιών, λίμνες, αρχαιολογικά ευρήματα (μωσαϊκό ρωμαϊκής έπαυλης, διάσπαρτα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη), ένα ηλιακό ρολόι, διακοσμητικά στοιχεία (πέργκολες, λίμνες), προτομές όπως του Αριστ. Βαλαωρίτη, Ι. Ευνάρδου, Ι. Καποδίστρια, Ζαν Μωρεάς (Jean Moreas), Δ. Σολωμού, Σπ. Σαμαρά, ενώ ο επισκέπτης μπορεί να περιηγηθεί και στο χώρο της ζωοπτηνολογικής συλλογής.

Η Χλωρίδα: Στη βλάστηση του Εθνικού Κήπου περιλαμβάνονται τόσο χαρακτηριστικά μεσογειακά είδη, όσο και πολλά ξενικά, κάποια από τα οποία υπάρχουν μόνο εδώ και πουθενά αλλού στην Ελλάδα. Στο σύνολό τους σύμφωνα με έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 1981 στον Κήπο, καταγράφηκαν περίπου 7.000 δένδρα, 40.000 θάμνοι και άλλα φυτά, που ανήκαν σε 519 είδη και ποικιλίες. Από αυτά, 102 ήταν αυτοφυή ελληνικά (Κουτσουπιές, Πικροδάφνες, Χαρουπιές κ.ά.), ενώ κάποια άλλα προέρχονται από όλες τις ηπείρους. Οι περίφημες Ουασινγκτόνιες, οι Καζουαρίνες της Αυστραλίας, οι κινέζικοι Αείλανθοι, οι Φυτολάκκες, οι Στερκούλιες δίνουν στο πάρκο μια εξωτική όψη.

Ο Εθνικός Κήπος χαρακτηρίζεται από μία θαυμάσια επιλογή φυτών, διαθέτει δε «φυτικά μνημεία» καθώς πολλά από τα δέντρα, που φυτεύθηκαν αρχικά διατηρούνται μέχρι σήμερα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οι παλιές Γιούκες αλλά και οι Ουασιγκτόνιες (φοινικοειδές με παλαμοειδή φύλλα που ονομάσθηκε έτσι προς τιμήν του πρώτου προέδρου των ΗΠΑ Τζ. Ουάσινγκτον), οι οποίες συγκροτούν την εντυπωσιακή δεντροστοιχία της εισόδου Β. Αμαλίας και έχουν ύψος 25μ. περίπου. Στα φυτά που είναι άμεσα συνδεδεμένα με την ιστορία του Κήπου καθώς υπάρχουν εδώ και πολλά χρόνια, ανήκουν οι αιωνόβιες Αρίες, οι Καζουαρίνες, τα Οριζοντιόκλαδα και Ορθόκλαδα Κυπαρίσσια, οι Κανάριοι Φοίνικες και άλλα ακόμη.

Το ρωμαϊκό μωσαϊκό δάπεδο: Βρίσκεται προς την πλευρά της Λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας. Ανακαλύφθηκε σε βάθος ενός μέτρου από το αίθριο μιας ρωμαϊκής έπαυλης κατά την περίοδο δημιουργίας του Κήπου και χρησιμοποιήθηκε από τη βασιλική οικογένεια ως εξωτερικό αίθριο περιβαλλόμενο από αναρριχώμενα φυτά. Η συνολική του επιφάνεια είναι 400μ2 και μια μαρμάρινη σκάλα οδηγεί στο χώρο.

Το ηλιακό ρολόι:  Βρίσκεται μπροστά από τις Ουασινγκτόνιες (Washingtonia filifera) στην κεντρική είσοδο από την Λεωφόρο Αμαλίας. Πρόκειται για έναν επικλινή μεταλλικό δείκτη στερεωμένο σε μαρμάρινη βάση στην οποία είναι χαραγμένες οι ώρες. Η σκιά του δείκτη, ανάλογα με τη θέση του ήλιου, δείχνει και τη σχετική ώρα.

Η Παιδική Βιβλιοθήκη:  Ιδρύθηκε τον Μάρτιο του 1984 από το Υπουργείο Γεωργίας, στο πλαίσιο της δημιουργίας ενός δικτύου Παιδικών Βιβλιοθηκών σε αγροτικές περιοχές σε όλη την Ελλάδα, διαθέτει δύο αναγνωστήρια, μία αίθουσα παραμυθιού και μία αίθουσα μουσικής και προβολών. Όταν ξεκίνησε, στα ράφια της είχε μόνο 1.500 βιβλία, ενώ σήμερα ξεπερνούν τα 6.000. Το αρχικό σπιτάκι χτίστηκε το 1848 και στέγασε το γραφείο-ησυχαστήριο («l’ hermitage») του Γάλλου κηποτέχνη Μπαρώ (Louis Bareau).

Ζωοπτηνολογική Συλλογή: όπου φιλοξενούνται οικόσιτα ζώα και πτηνά όπως πάπιες, χήνες, κότες, φασιανός, κύκνος, παπαγαλάκια, περιστέρια, παγώνια και αίγαγροι. Στη μικρή οβάλ λιμνούλα δίπλα στην κεντρική λίμνη, μπορεί κανείς να δει τις χελώνες του νερού ενώ στην Λίμνη που βρίσκεται κοντά στην είσοδο της λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας κολυμπούν Κυπρίνοι.

Η Παιδική Χαρά:  Ο χώρος της Παιδικής Χαράς λειτουργεί και φυλάσσεται καθημερινά από τις 9 το πρωί μέχρι και τη δύση του ηλίου, με το κλείσιμο του Κήπου. Έχει έκταση περίπου 2 στρέμματα και στο μεγαλύτερο μέρος της είναι σκιασμένη από πεύκα.

Ο Βράχος της Αμαλίας:  Πρόκειται για μια γεωμορφολογική βραχώδη προεξοχή στο γενικό ανάγλυφο του Κήπου, πίσω από το χώρο της Παιδικής Χαράς, όπου η βασίλισσα Αμαλία τοποθέτησε ένα μεταλλικό κάθισμα ώστε να επιβλέπει τις κηποτεχνικές εργασίες που λάμβαναν χώρα. Από το σημείο αυτό, την εποχή εκείνη όπου τα δέντρα ήταν χαμηλά και οι πολυκατοικίες ανύπαρκτες, μπορούσε κανείς να έχει θέα μέχρι τη θάλασσα, την Αίγινα και τις καθαρές μέρες μέχρι και την Πελοπόννησο. Εικάζεται ότι από το σημείο αυτό, περνούσαν τα παλιά τείχη της πόλης των Αθηνών.

Αγάλματα:  Σε ολόκληρη την έκταση του Κήπου υπάρχουν διάφορα αγάλματα προσωπικοτήτων φιλοτεχνημένα από αξιόλογους γλύπτες. Αγάλματα όπως αυτά του Καποδίστρια, του Σολωμού, του Βαλαωρίτη, του Ζαν Μωρεάς και του Ιωάννη Σαμαρά βρίσκονται διάσπαρτα σε εξέχοντα σημεία

Τέλος, στον Εθνικό Κήπο φιλοξενούνται κάθε είδους πολιτιστικές, καλλιτεχνικές και περιβαντολογικές εκδηλώσεις, που συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον του κόσμου και των επισκεπτών του.

Συνοψίζοντας

Ο Χένρυ Μίλλερ έγραψε για τον Εθνικό Κήπο το 1939: "Το πάρκο παραμένει στην μνήμη μου όσο κανένα άλλο πάρκο που έχω επισκεφτεί στη ζωή μου. Η πεμπτουσία ενός πάρκου είναι όπως όταν κάποιος κοιτά ένα πίνακα ή ονειρεύεται, να βρίσκεται σε έναν τόπο που όμως δεν μπορεί ποτέ να πάει."

Ο Εθνικός Κήπος όπως γίνεται φανερό, δεν είναι μόνο χώρος πρασίνου.  Είναι ταυτόχρονα ένας πολιτιστικός τόπος. Οι δύο αυτές ιδιότητες του Κήπου είναι αδιαχώριστες και η προστασία και η ανάδειξή του καθορίζονται από αυτές. Ο Χάρτης της Φλωρεντίας που αφορά την Προστασία των Ιστορικών Κήπων επισημαίνει ότι οι Κήποι αποτελούν «ζωντανή κληρονομιά» και χρήζουν ειδικής προστασίας και διαχείρισης, που σημαίνει ότι η διαχείριση του σημαντικού πνεύμονα πρασίνου της Αθήνας θα πρέπει να σέβεται τις ιστορικές, αισθητικές, πολιτιστικές και περιβαλλοντικές αξίες του και αποτελεί ευθύνη της πολιτείας, αλλά και των πολιτών, για να διατηρηθεί για τις επερχόμενες γενεές.

Ο Εθνικός Κήπος αποτελεί σήμερα για τους πολίτες της Αθήνας ένα ανεκτίμητο έργο τέχνης μεγάλης ιστορικής και πολιτιστικής αξίας.

---

ΠΗΓΕΣ
Εθνικός Κήπος
Ο κήπος της Αθήνας
Εθνικός Κήπος, η "ζωή" της Αθήνας
Ο Εθνικός Κήπος της Αθήνας στο πέρασμα των χρόνων